تأملی بر توقیف نمایش روز عقیم در جشنواره تئاتر فجر

علیرضا دباغ

سرنوشت غم انگیز سه زن از قلعه زاهدی تا صحنه ی نمایش تلفیقی از درد بی درمانی است که بر جان جامعه ی ما افتاده است.

درد نفهمیدن مشکل و کتمان کردن واقعیت.

واقعیتی که مخفی کردن آن بر دردها می افزاید.

آراستن جامعه به زینتهایی که فاقد آن است و مخفی کردن کاستی هایی که می شود برای علاجشان کاری کرد، نه تنها بر فضیلت جامعه نمی افزاید بلکه مشکلی بر مشکلات جامعه می افزاید .

زخمی که به جای علاج با همان عفونت بسته می شود و روی آن پاپیون زیبایی زده شود به تشدید تعفن می افزاید نه به بهبود آن.

برای من که از جامعه ی ایران قبل از انقلاب جز خاطره ای مبهم در کودکی چیزی باقی نمانده است و نسل بعد از من که پس از انقلاب اسلامی به دنیا آمده اند فهم درست از تحولات اجتماعی یا بر بستر رسمی آموزه های رسمی حکومتی و یا با مطالعه و تحقیق به دست می آید که بی شک شیوه ی نخست اتوماتیک وار در طی سه دهه ی گذشته تکرار شده است و اکنون مردان و زنان سی تا چهل سال همه در معرض این شیوه ی شناخت قرار داشته اند و تصویری که در ذهنشان است  تصویری برخاسته از سیستمی است که از آموزش و پرورش تا صداوسیما گسترده شده است و تقریباً هر سال به خصوص در همین ایام دهه ی فجر تکرار می شود.

بی شک شیوه ی دوم یعنی تحقیق و پژوهش شیوه ی فراگیری نیست چرا که درصد کمی از افراد جامعه محقق و پژوهشگرند. این اصل جاافتاده ای در تمام جوامع انسانی است. شرقی و غربی هم ندارد. قرار نیست  همه ی افراد جامعه اهل تحقیق و پژوهش باشند اگرچه ضریب مطالعه ی کتاب و یا پژوهندگی در جوامع مختلف با هم متفاوت است اما کمابیش فراوانی افرادی که آگاهی خود را از راه سیستم های برنامه ریزی شده ی رسمی و دولتی به دست می آورند قابل مقایسه با کسانی نیست که با تحقیق و پژوهش به آگاهی خود می افزایند.

در عین حال یک سیستم غیر رسمی آموزش نیز در تمام جوامع وجود دارد که نفوذ زیادی در بین اقشار مختلف مردم دارد و آن هم سیستم غیر رسمی برخاسته از فرهنگ و هنر هر جامعه است. شعرها، داستانها، ضرب المثلها، ترانه ها و سرودها، تئاترها حتی نقاشی ها و فیلمها همگی بستری از آگاهی بخشی و یا زمینه ای برای تفکر در مسائل مختلف جوامع بشری هستند.

ازشاهنامه ی فردوسی تا هملت شکسپیر  و دزد دوچرخه ی دسیکا هر کدام به نحوی آگاهی بخشی از مسائل دوران اجتماعی جامعه ای خاص را نشان می دهد که به دلیل استفاده از داستان پردازی هنرمندانه ی خالقان اثر مقبولیت عام گرفته اند و به آگاهی های نسلهای مختلف درباره واقعیتهای اجتماعی دوران متفاوت تاریخی می افزایند.

درک پیوندهای ناگسستنی مردم و هنر ایجاب می کند که هنرمند و تماشاگر در کنار یکدیگر مورد توجه و احترام متقابل سیاستگزاران فرهنگی قرار گیرند. در جامعه ی ما هنر و هنرمند  در دایره ی سیستمهای نظارتی فرهنگی قرار دارند و هنرمندان نیز این امر محتوم را پذیرفته اند و با احترام به قانون در چارچوب همین خط مشی عمل می کنند این پذیرش باید مورد احترام متقابل سیستمهای نظارتی هم واقع شود. آنچه در جشنواره تئاتر بر سر نمایش روز عقیم آمد نشان می دهد سیستم نظارتی چند لایه نتوانسته است موضع احترام آمیز مورد انتظار هنرمندان را فراهم کند.

حاصل این امر به جز   بروز اختلاف بیشتر میان هنرمندان و سیاستگذاران فرهنگی، خسران بزرگتری را نیز به فرهنگ و آگاهی بخشی وارد می کند و آن هم این است که اجازه روایت متفاوت هنرمندان از وقایع فراموش شده ی تاریخی را می گیرد. وقایعی که اهمیت چندانی برای قرارگرفتن در سیستم نوع اول و دوم نداشته اما به عنوان فرازی قابل تأمل در چالشهای فرهنگی و اجتماعی نباید از آنها به سادگی گذشت و قشر فرهیخته ی جامعه را به تفکر در آن باره واداشت.

پیدایش و اضمحلال محله ی شهر نو یا قلعه زاهدی تالی تِلوِ مسائل پیچیده ای در تغییر حکومت از قاجار به پهلوی و از پهلوی به جمهوری اسلامی است اما از آن مهمتر مسأله روسپیگری است که در هرجامعه ای امکان بروز و ظهور دارد. حکایت زنانی که نه به قصد لذت بلکه به جبر زمان و سیاستهای غلط حکمرانان هوسران و مردان فاسد در چنبره فساد غوطه می خورند قربانی واقعی این معضل اجتماعی به شمار می روند.

مطالعه در تاریخ انقلاب اسلامی نشان می دهد که  با وجود مخالفت برخی از سران انقلاب اسلامی به خصوص شخصیتی مانند آیت الله طالقانی با برخورد قهری به این مسئله و حمله به قلعه زاهدی و شهر نو، حمله به این محله و اعدام سرکردگان خانه های فساد این محله یکی از چالشهای فرهنگی و اجتماعی عصر خود بوده است که باید مورد تحلیل فرهنگی و بررسی جامعه شناسانه قرار گیرد.

اگرچه سیستم  رسمی آموزش و آگاهی بخشی در بدنه ی حکومتی تمایلی به بازگویی وقایع مزبور ندارد اما نمی توان از سیستم فرهیخته محور ِهنرهای نمایشی نیز انتظار داشت از اینگونه مسائل سخن نگویند و چشمشان را به این معضلات ببندند.

هنرمندان دیگری در طول نیم قرن گذشته درباره پدیده ی شهر نو و قلعه زاهدی یا محله جمشید آثار مختلفی ارائه کرده اند که ازجمله آنها می توان به نمونه های زیر اشاره کرد:

• زکریا هاشمی – رمان طوطی سال ۱۳۴۷

• کامران شیردل – فیلم «قلعه» سال ۱۳۴۵

• کاوه گلستان – مجموعه عکس‌های قلعه طی سال‌های ۱۳۵۴ تا ۱۳۵۶.

• همچنین مرکز تحقیقات رادیو تلویزیون ملی ایران در سال ۱۳۵۶ نیز پژوهشی در این زمینه انجام داده است که دسترسی به آن به سادگی امکان پذیر نیست.

اکنون می توان نمایش روز عقیم  به کارگردانی حسین کیانی را تلاش هنرمندان تئاتر برای بازگویی وقایع غمبار قلعه زاهدی و سرنوشت تلخ زنانی دانست که از بد حادثه در بدترین زمان در بدترین مکان ممکن حضور داشته اند.نگاهی که شاید با کاستیهایی در روایت تاریخی همراه باشد اما تلاش قابل قبولی است برای پیوند هنرمند با مسؤلیتهایش در مقابل تاریخ و اجتماع. تلاشی که باید با رأفت نهادهای نظارتی همراه باشد چرا که چشم فروبستن از این واقعیت و بستن دهانهایی که به بازگویی این معضلات گشوده می شود درمان دردها را غیرممکن می سازد و دردهای جدیدی را موجب می شود که نتیجه ی آن دلسردی و بی تفاوتی دلسوزان جامعه را فراهم می آورد.چیزی که نه سیاستگذاران طالب آن هستند و نه هنرمندان.